گزارشی از کاوش های باستان شناختی در ساوجبلاغ و نظرآباد

آنجا که حلقه های تاریخ زنجیره می سازند

«ساوجبلاغ» واژه ای ترکی است به معنای «چشمه آب سرد» که به شهرستانی واقع در غرب استان تهران اطلاق می شود؛ وسیع ترین شهرستان استان تهران که از کهن ترین مناطق باستانی ایران به شمار می رود. در این نوشتار کوتاه به توصیف حفاری های باستان شناختی گروه های ایرانی و خارجی در این شهرستان پرداخته شده است، کاوشهایی که اسرار شگفت انگیز این منطقه دیرپا را به ایران دوستان، ارزانی داشته است. البته این یافته های علمی گوشه بسیار ناچیزی از مختصات فرهنگی ـ تاریخی ساوجبلاغ را بیان می کند و با گسترش این حفاریها می توان به تعریف کامل وجامعی از جایگاه تاریخی این شهرستان دست یافت. دکتر یوسف مجیدزاده (باستان شناس) بر این نظر است که «ساوجبلاغ از کهن ترین مناطق سرزمین ایران به شمار می رود؛ ذوق و سلیقه هنری ساکنان این منطقه باستانی را می توان از نقوش زیبایی که با مهارت چشمگیری بر سطح ظروف سفالی مربوط به هزاره های پنجم و ششم پیش از میلاد نقش بسته است، مشاهده کرد.» دکتر حکمت الله ملا صالحی (باستان شناس) ضمن تأکید بر ارتباط محوطه های باستانی ساوجبلاغ با دیگر محوطه های عهد نوسنگی در دشت قزوین می گوید: «ساوجبلاغ یک منطقه عظیم فرهنگی است که از دوره های کهن نوسنگی آغاز می شود و در واقع حلقه میان زنجیره این استقرارهای عهد نوسنگی است که بعضی از آنها تا دوره های جدید ادامه داشته است».وی می افزاید: «کشفیات باستان شناسی در آینده، دهکده ها و جوامع فرهنگها و استقرارهای کهن تر از این دوره را در شهرستان ساوجبلاغ به ما نشان خواهد داد». دکتر پرویز ورجاوند (مردم شناس) که پژوهش هایی درباره تاریخ و مدنیت ساوجبلاغ انجام داده، می نویسد: «جلگه ساوجبلاغ که وسعت آن از دامنه کوههای ولیان و فشند تا کوههای ساوه کشیده شده است، در ادوار پیشین یکی از مراکز مهم تمدن قبل از تاریخ ایران بوده که دنباله آن از یک طرف به نواحی شهریار و جلگه ری و از طرف دیگر تا دشت قزوین ادامه داشته است». تاکنون از سوی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی حدود هفت محوطه در شهرستان ساوجبلاغ مورد کاوش علمی قرار گرفته است. در ذیل به برخی از مهمترین حفاریهای منطقه ساوجبلاغ اشاره می شود:
- خوروین: این حفاری در سال 1328 توسط علی حاکمی و محمود راد در «گنج تپه» و «سیاه تپه» خوروین واقع در بخش چندار ساوجبلاغ طی 9روز انجام شد. در نتیجه گورستانی مربوط به ساکنان اواخر قرن 11 پیش از میلاد همراه با سفال های خاکستری به دست آمد. این گورستان یکی از قدیمی ترین گورستان های اقوام ایرانی مهاجر است که وارد فلات مرکزی ایران شده و از طریق حاشیه کویر و تهران در خوروین ساکن شده اند. گورهای آنان گودال هایی بوده که در زمین بکر کنده شده و به شکل بیضی درآمده بودند، مرده را در این گورها روی پهلوی راست و گاهی روی پهلوی چپ و زمانی در حالت چمباتمه به خاک سپرده بودند. اسباب و اشیای مردگان را ظروف سفالین، ادوات برنزی و سنگی و زیور آلات تشکیل می دادند. مردگان را عموماً با لباس دفن می کردند، این موضوع را از وجود تکمه ها و زینت آلاتی که در اطراف اسکلت پراکنده بوده، می توان تشخیص داد. حفاران این محوطه در گزارش باستان شناسی خود آورده اند که ساکنان این محوطه به مذهب میترائیسم (:آیین پرستش خدای درون خورشید) اعتقاد داشته اند. هم اکنون کشفیات این حفاری در موزه ملی ایران نگهداری می شود.
- خوروین و آجین دوجین: این حفاری را یک نظامی آمریکایی به نام سرهنگ اسمیت به سال 1335 انجام داد. اشیایی که توسط وی در تپه های خوروین وآجین دوجین ساوجبلاغ کشف شد حدود 20صندوق بود. در میان این اشیاء ، ظروف سفالی به رنگ های سیاه و خاکستری و گاهی قرمز و همچنین شمشیر زرین و چندین گوشواره بسیار بزرگ و سنگین از حد معمول نیز بود که به موزه ایران باستان و موزه پنسیلوانیای آمریکا انتقال داده شد.به جهت پیدا شدن گوشواره های پیش گفته نزدیک سر اسکلت های مرد، سرهنگ اسمیت بر این نظر بود که در آن عصر در خوروین مردها نیز گوشواره طلا به گوش آویخته و یا آنها را به وسیله نواری از روی کلاه خود آویزان می کردند. امروز ه از کشفیات زرین مورد اشاره در این حفاری اطلاع چندانی در دست نیست.
- موشه لان تپه اسماعیل آباد ـ1: این محوطه در 62 کیلومتری غرب تهران بین کرج و هشتگرد می باشد که از سوی اداره کل باستان شناسی وقت زیر نظر مهندس حاکمی به مدت دو ماه و نیم در فاصله سالهای 1337 تا 1338 مورد حفاری قرار گرفته ونتیجه آن گزارش کوتاهی است که در «سالنامه کشور ایران» به چاپ رسیده است.در حفاری موشه لان تپه، اشیایی همانند: سفالهای قرمز رنگ با اشکال هندسی و تصاویری از حیوانات، تعدادی ابزار سنگی از قبیل پیکان و تیر و ظروف مرمرین وگردنبند از مهره های عقیق وسنگ مربوط به هزار ه چهارم پیش از میلاد به دست آمد.    در بنای خانه های باستانی موشه لان تپه، از آهک به عنوان ملاط استفاده شده که بسیار شگفت انگیز است. باید دانست که تا قبل از این حفاری، تاریخ کشف واستفاده از آهک را خاورشناسان، مربوط به 1500 قبل از میلاد ومصریان می دانستند ولی وجود آن در بین خشت های پیش از تاریخ موشه لان تپه، پیدایش و استفاده از این ماده را تا هزاره چهارم قبل از میلاد بالا برد.
- موشه لان تپه اسماعیل آباد -2: فهیمه (کبری) نوایی که در مدرسه لورو پاریس در بخش باستان شناسی تحصیل می کرد، برای رساله فوق لیسانس خود بررسی سفال های موشه لان تپه را برگزید و به راهنمایی مهندس حاکمی موفق به تدوین رساله خود شد. با توجه به شناختی که وی از این بررسی نسبت به فرهنگ موشه لان تپه به دست آورده بود، مرکز باستان شناسی ایران در صدد برآمد تا در این محوطه شناخته شده کاوشهای مجددی انجام دهد. لذا در سال1335و 1356 کاوش ها به سرپرستی خانم نوایی و با همکاری عقیل عابدی از سر گرفته شد.ادامه این کاوش ها مانند دیگر برنامه های باستان شناسی به سبب وقوع انقلاب معوق مانده و نتیجه کار چاپ و منتشر نشد اما دکتر حسن طلایی یکی از اعضای گروه کاوش در سال 1983 میلادی مقاله ای پیرامون معماری موشه لان تپه به زبان انگلیسی تألیف و چاپ کرد          .
- مرجان تپه طالقان: این حفاری در روستای متروکی به نام «مرجان» در محوطه ای که اینک ساختمان دانشگاه غیرانتفاعی طالقان در دست ساخت است، بوسیله احمدامیری و به سال 1373 صورت پذیرفت وطی آن گورستانی متعلق به هزاره نخست پیش از میلاد آشکار شد. در حفاری «مرجان» چهار گور از نوع سنگی خشکه چین مورد شناسایی قرار گرفت که دو گور دست خورده ولی دو گور دیگر سالم و دست نخورده بودند. گورستان مرجان متعلق به هزاره اول پیش از میلاد و همزمان با آثار کلاردشت است و اشیای آنها نیز با هم قابل مقایسه هستند. همچنین درسال 1374 «حسن رضوانی» (باستان شناس) ، بررسی و شناسایی منطقه طالقان را انجام داد که متأسفانه از این دو برنامه طالقان آثاری تاکنون به چاپ نرسیده است.
- محوطه ازبکی: کاوش در محوطه 9 هزار ساله ازبکی واقع در بخش نظرآباد از سال 1377 زیرنظر دکتر یوسف مجیدزاده آغاز شده و تاسال1384 ادامه یافت. طی شش فصل کاوش در این مجموعه باستانی که شامل 10 تپه است، آثاری مربوط به هزاره هفتم پیش از میلاد تا دوره مادها به دست آمد که بیانگر تداوم 6 هزار سال قدمت فرهنگی این محوطه است. با توجه به پراکندگی تپه های کوتاه در اطراف تپه مرتفع ازبکی و به استناد یافته های سفالی می توان گفت که وسعت محوطه ازبکی به حدود 100 هکتار می رسد. زیبایی و ارزش کشفیات این محوطه به حدی است که شرح کامل آن مجال دیگر می طلبد. در این فرصت فقط به رئوس این نتایج اشاره می گردد:
1 ـ کشف کهن ترین نوع خشت های دست ساز بشر با قدمت 9هزار ساله از «یان تپه» که یکی از آنها را آقای خاتمی در سال 1379 در همایش جهانی گفت وگوی تمدنها به کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل متحد اهدا کرد. 2 ـ کشف یک قلعه دوران ماد به وسعت 950 متر مربع در ارتفاعات 26 متری تپه اصلی محوطه ازبکی که احتمالاً در 200 سال حکومت مادها کاربری داشته است. این قلعه مادی شامل تالار شورا، عبادتگاه، اتاق نگهبانان، انباری، یک چاه، حیاط بزرگ و تالار نشیمن خانواده فرمانروای دژ و... می باشد. 3 ـ کشف بقایای یک معبد رنگین در «یان تپه» مربوط به هزاره هفتم قبل از میلاد4 ـ کشف دیوارهای دو رنگ ازدوران مادی که در نوع خود بی نظیر است. 5 ـ کشف یک بنای عمومی متعلق به آریایی های اولیه با قدمت 3500 ساله در «دوشان تپه».6 ـ کشف یک لوح گلین آغاز ایلامی که سند همکاری تجاری ساکنان باستانی ازبکی با شوش در قرون پیش از میلاد مسیح(ع) است. 7-شف تعدادی گوره خمره و سفال های موسوم به آلویی در «مارال تپه» . 8 ـ کشف سکوی بزرگی از نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد در «مارال تپه» . 9ـ کشف پیکرکهای گلی، تیغه های سنگی، درفش های مسی واستخوانی در «مارال تپه». 10 ـ کشف نخستین پیکره سنگی متعلق به دوره مادها. 11 ـ کشف 6000قطعه سفال و تکه سفال نخودی و خاکستری و پیکرکهای حیوان، قمقمه آب و پیکرک های سنگی و... از تپه های مختلف محوطه ازبکی.